کمتر مکانی در اصفهان مانند میدان عتیق هست که در طول زمان اینقدر اسم عوض کرده باشد. یک میدان کهنسال به قدمت تاریخ. میدانی که زمانی قلب تپنده امپراطوری سلجوقی در اصفهان بود اما در عصر صفوی، کهنه شد و کوکنارخانه ها، عظمت آنرا در شهد سُکر آور خود غرق کرد. اصفهان در روزگاری که تحت سلطه اعراب درآمد، مجموعه ای روستاهای پانزده گانه و یکی دو شهر پرجمعیت نظیر جِی و ماربین بود. یکی از روستاهایی که بین این شهرها واقع شده بود، روستای یَوان بود که در حاشیه آن یهودیان از دیرباز می زیستند. به استناد کتاب ذکر اخبار اصفهان نوشته حافظ ابونُعَیم که یکی از قدیمی ترین اسناد تاریخ اصفهان است، سال۱۵۶ق، بنیان های مسجد جامع عتیق در زمین یکی از قلعه روستای یَوان استوار شد. این روستا از میدان امام علی امروزی تا طوقچی گسترده بوده است. در کنار مسجد جامع عتیق، از همان ابتدا میدانی به نام میدان سلیمان قرار داشته که شاید بتوان آنرا هسته اولیه میدان عتیق دانست.

میدان عتیق یا سبزه میدان در اصفهان

از آن به بعد تا دوره سلجوقی، چندان نام نشانی از این میدان نیست تا اینکه اصفهان در عصر سلطنت ملکشاه سلجوقی به عنوان پایتخت این سلسله انتخاب می شود و میدان عتیق مرکز تجمع ارکان حکومت می گردد. کتاب محاسن اصفهان با لحنی شاعرانه از میدان اصلی شهر صحبت کرده:«هرگوشه میدان پر از مردان، هریک از سرپنجه پهلوانی لاف زنان و…». از اسم و رسم این میدان در عصر سلجوقی مطلع نیستیم تا به دوره صفوی می رسیم. البته پیش از آن در دوره ایلخانی، نام میدان اسپریس هم در منابع محدودی عنوان شده است. میدان اسپریس به جایگاه اسب دوانی اطلاق می شود که حتماً اشاره ای به بازی چوگان در این میدان است. تا پیش از تاسیس میدان نقش جهان بین سال های ۱۰۰۰ تا ۱۰۱۱ق، میدان عتیق همچنان مرکز حکمرانی حاکمان اصفهان بوده. در این دوران، این مکان به نام میدان عراق یا میدان ایلچی خان مشهور بوده است. اما بعد از اینکه میدان نقش جهان بعنوان میدان نو، مرکز جدید پایتخت شاه عباس می شود، میدان عتیق به میدان کهنه تبدیل می شود.

سبز میدان در اصفهان

در این روزگار علاوه بر نام میدان قدیم یا میدان کهنه، نام میدان تختگاه هارون ولایت هم به آن داده می شود. علت این نامگذاری، وجود امامزاده هارون ولایت در جنوب میدان عتیق است که در دوره صفوی از اعتبار زیادی برخوردار بوده است. انگلبرت کمپفر که در دوره شاه سلیمان این میدان را دیده توصیف دقیق و شفافی از یک میدان بزرگ چهارگوش به دست می دهد:«چهارگوش است و سیصد قدم طول و صد قدم عرض دارد. کارگاه ها، دکه های هنرمندان، جعبه آینه ها، قهوه خانه هاست که آنرا احاطه کرده است و از آن گذشته بقایای قصور قدیمی و سه مسجد مشهوری که بلافاصله در نزدیکی آن قرار دارد قابل ذکر است». سه مسجدی که کمپفر از آن یاد کرده یکی مسجد جامع عتیق و آن دو دیگر، امامزاده هارون ولایت و مسجدعلی است. در دوره صفوی میدان عتیق طبق یک سیاست مشخص افول کرد. دولت صفوی، قصد داشت میدان نقش جهان و بازارهای آنرا رونق بخشد و ناچار از رونق میدان عتیق و بازارهایش کاست.

بدین ترتیب بازارهای اطراف میدان عتیق با مشاغل سطح پایین آکنده شد. دورتادور میدان را کوکنار خانه ها فرا گرفت. کوکنار نوشیدنی متشکل از شیره تریاک بود و طرفداران زیادی در اصفهان عصر صفوی داشت. دوره قاجار سرنوشت میدان عتیق از این هم بدتر شد. عرصه میدان به مرور توسط کسب و کارهای مختلف اِشغال شد و یک مربع کوچک به نام میدان قدیم از آن میدان باشکوه سابق بیشتر باقی نماند. محمد مهدی ارباب در کتاب نصف جهان فی تعریف اصفهان، میدان را در این روزگار دیده و توصیف کرده:«… سالها است که این میدان را قطعه قطعه نموده و هریک را به جهت امری معین نموده اند…و آنچه الحال معلوم و ظاهر است حدود آن بر این قسم است: حد شمال آن بازار خروجی بزازانست، حد جنوب آن بقعه هارون ولایت است و چنان می نماید که این حدود به همین قرار بوده اما حد مشرق آن راهی است که گویا سابقا جزء میدان بوده و الحال درهای حمام نو و کرسی بر دیوار مشرقی آنست، حد مغرب آن بازار بزرگ عام است و حالت این حد هم معلوم نیست که در اول امر چه قسم بوده است.

میدان کهنه یا میدان امام علی در اصفهان

در این زمان اطراف این میدان همه دکان است و درحقیقت الحال این میدان را سه قطعه نموده اند. قطعه شمالی آن محل فروش میوه جات جمله از قبیل خربزه و هندوانه و بعضی سبزی آلات است، قطعه میان آنرا سقف چوبی بسته و بازار و دکان میوه فروشی نموده اند و نیز بازارچه دیگر نموده آهنگری و غیر آن ساخته اند و اطراف آن دکانهای بساط اندازیست و باز خالی از فضا هم نیست که در آن هفته ای سه روز متفرقه در آن چیزهای مختلف آورده می فروشند و ازدحامی می شود و از صبح تا ظهر مشغول اند».

در دوره پهلوی دوم با تاسیس خیابان های عبدالرزاق و ولیعصر عرصه میدان قدیم به طور کامل دستخوش تغییرات شد، امتداد بازارها توسط خیابان های مدرن گسسته شد و میدان قدیم یا میدان کهنه تبدیل به یک میدان مدرن شهری شد. وسط این میدان جدید، فضای سبز بزرگی داشت و برای همین کم کم در میان مردم به سبزه میدان مشهور شد. و این اسم تا پیش از اینکه میدان امام علی به جای آن احداث شود در میان مردم شهرت زیادی داشت.