کوره‌های آجرپزی و گچ‌پزی مظنونین همیشگی
قنات دوطبقه مون واقع در شهرستان اردستان استان اصفهان، به عنوان شاهکاری استثنایی و بی‌نظیر در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و تنها قنات دوطبقه جهان محسوب می‌شود. این قنات پیچیده و چندلایه با تاریخچه‌ای چندصد ساله، جلوه‌ای از دانش زمین‌شناسی، معماری آب و مهندسی بومی در مقابله با شرایط سخت و خشن کویر مرکزی ایران است. ثبت جهانی این اثر در تیرماه سال ۱۳۹۵ به عنوان بیستمین میراث جهانی ایران، مسئولیت بزرگی را در زمینه حفاظت، بازسازی و معرفی آن به جهان ایجاد کرده است که اکنون طرح جامع و ساماندهی آن اهمیت ویژه‌ای یافته است.
تاریخچه، ساختار و عملکرد قنات دوطبقه مون
محمدرضا صدوقی، کارشناس میراث فرهنگی، در گفتگو با خبرنگار ما با تاکید بر پیچیدگی ساختاری قنات دوطبقه مون، گفت: «این قنات به طور منحصربه‌فردی دو کانال آب مختلف را در دو لایه مجزا در دل زمین حفر کرده که هر کدام مسیر و جریان آب مستقلی دارند. در واقع، برای حفر چنین قناتی نیاز بوده که دو لایه خاک با مشخصات هیدرولوژیک متفاوت شناسایی شود تا آب قنات بالایی و پایینی با هم اختلاط نکنند؛ این موضوع نشان از تسلط گذشتگان بر دانش زمین‌شناسی و آب‌شناسی داشته است.» وی افزود: «مسیر قنات دوطبقه مون حدود ۴ کیلومتر طول دارد و در مسیر آن حدود ۴۰ حلقه چاه یا «میل‌چاه» برای تهویه و دسترسی ایجاد شده که نمایانگر مهندسی دقیق این سیستم است.»
وی توضیح می‌دهد که قنات بالایی، آب شیرین، سبک و خنک تامین می‌کند که در گذشته بیشتر برای شرب و مصارف خانگی استفاده می‌شده است، اما قنات زیرین آب‌دهی بیشتری دارد که آب آن گرم‌تر و دارای سختی بالاتری است که در کشاورزی کاربرد داشته است. این ویژگی تمایز پذیری آب‌ها، امکان استفاده همزمان از دو منبع آب با کیفیت متفاوت را فراهم آورده است.
چالش‌های حفاظت و توسعه قنات دوطبقه مون
مجتبی پورشفیع، رئیس اداره میراث فرهنگی اردستان، به خبرنگار ما گفت: «متأسفانه در سال‌های گذشته به دلیل کمبود بودجه و تخصیص نیافتن اعتبارات کافی، پروژه‌های حفاظت و توسعه زیرساخت این قنات با تأخیر مواجه شده است. اما امسال با افزایش توجه به گردشگری میراثی و اهمیت ثبت جهانی این اثر، طرح جامع ساماندهی قنات مون در دستور کار قرار گرفته و منابع مالی برای حفظ و بهره‌برداری پایدار آن تخصیص یافته است.» وی خاطرنشان کرد که ساماندهی و توسعه زیرساخت‌ها، از جمله مرمت و تقویت کانال‌ها، بازسازی میل‌چاه‌ها، نصب سامانه‌های پایش و فراهم کردن امکانات گردشگری، به صورت جدی پیگیری می‌شود.
برای بررسی عمیق نقش و اهمیت قنات مون، نظر سه کارشناس متخصص در حوزه‌های آب و محیط زیست، میراث تاریخی و معماری را جویا شدیم.
قنات مون یک نمونه منحصر به‌فرد از استفاده پایدار منابع آب
یک کارشناس آب و محیط زیست دراین باره گفت : قنات مون یک نمونه منحصر به‌فرد از استفاده پایدار و هوشمندانه از منابع آب زیرزمینی در مناطق خشک و کویری است.
دکتر فاطمه رستمی افزود : ساختار دوطبقه بودن آن باعث شده تا حقابه رودخانه‌های زیرزمینی با کمترین اختلاط و راندمان بالا توزیع شود. این سیستم ظرفیت بالایی در مدیریت بهینه آب و افزایش بهره‌وری دارد که در شرایط بحران کم‌آبی امروز ایران می‌تواند الگوی مناسبی برای توسعه فناوری‌های بومی و سازگار با اقلیم باشد.
حفظ این میراث جهانی هم یک وظیفه ملی
محمدحسین فتاحی، پژوهشگر و مرمتگر آثار تاریخی نیز در گفت‌وگو با ما تاکید می‌کند: قنات مون نه تنها از منظر فنی بلکه به لحاظ فرهنگی و تاریخی اهمیت بسزایی دارد. این اثر نشان می‌دهد که چگونه نسل‌های پیشین با دسترسی محدود به امکانات امروزی، توانسته‌اند سیستم پیچیده‌ای برای تامین آب پایدار اختراع کنند. حفظ این میراث جهانی هم یک وظیفه ملی و هم فرصتی برای معرفی دانش و فرهنگ ایران به جهانیان است.
طراحی و ساخت قنات مون شاهکار معماری-مهندسی ایران باستان
نسرین اسلامی، متخصص معماری پایدار و معماری بومی، گفت: طراحی و ساخت قنات مون شاهکار معماری-مهندسی ایران باستان است که همزمان توجه به هندسه زمین، جنس خاک، جریان آب و نیازهای انسانی را در دل خود جای داده است. این ساختار پیچیده انعکاسی از تعامل هماهنگ انسان و طبیعت است و می‌تواند در مشاوره برای توسعه پایدار سکونتگاه‌های امروزی در مناطق مدنظر قرار بگیرد.
اهمیت تدوین طرح جامع و آینده قنات دوطبقه مون
تمرکز بر تهیه و اجرای طرح جامع برای قنات دوطبقه مون به منظور حفاظت طولانی‌مدت و بهره‌برداری هوشمندانه از این اثر کم‌نظیر جهانی ضروری است. چنین طرحی باید شامل مرمت فنی، مانیتورینگ مستمر کمی و کیفی آب، آموزش جوامع محلی، مدیریت گردشگری میراثی و به‌کارگیری فناوری‌های نوین حفاظت و پژوهش‌های بین‌رشته‌ای باشد.
با توجه به وضعیت جوی و تنش‌های آبی در ایران، حفاظت و بهره‌برداری بهینه از قنوات تاریخی به عنوان میراث زیست‌محیطی، فرهنگی و فناوری، می‌تواند علاوه بر حفظ حافظه تاریخی، الگویی راهگشا برای مقابله با بحران منابع آب در مناطق خشک و کویری ارائه دهد.
دیدگاهتان را بنویسید