تالاب اصفهان هم به دنبال دریاچه ارومیه

خون به دل گاوخونی‌ست

تالاب گاوخونی به عنوان یک ذخیره‌گاه زیست‌کره جهانی با ارزش‌های بی‌نظیر اکولوژیکی و اقتصادی، به شدت در معرض تهدید خشکی و آلودگی ناشی از فعالیت‌های انسانی از جمله استخراج معدن پتاس قرار دارد. توقف موقت فعالیت معدن گام مثبتی است اما برای جلوگیری از خسارات جبران‌ناپذیر، اجرای کامل مصوبات مجلس، اصلاح قوانین، انجام مطالعات علمی و مشارکت همه‌جانبه دستگاه‌ها و مردم ضروری است. محافظت از این تالاب نمادین، کلید حفظ تنوع زیستی، سلامت محیط زیست و توسعه پایدار استان اصفهان و منطقه شرق کشور خواهد بود.تالاب گاوخونی، یکی از بزرگ‌ترین و ارزشمندترین تالاب‌های ایران در شرق اصفهان و انتهای رودخانه زاینده‌رود، در چند سال اخیر به دلیل خشکی شدید، کاهش ورودی آب و برداشت بی‌رویه منابع آبی، با بحرانی زیست‌محیطی و انسانی مواجه شده است. این تالاب که روزی زیستگاه مهمی برای پرندگان مهاجر و مکمل معیشت جوامع محلی بود، اکنون به کانون خطرناک گرد و غبار آلوده تبدیل شده است. یکی از مسائل مهم و جدید در این بحران، فعالیت معدن پتاس در حاشیه تالاب گاوخونی است که نگرانی‌های فراوانی را در میان فعالان محیط زیست، کارشناسان و نمایندگان مجلس ایجاد کرده است.

اهمیت زیست‌محیطی و اکولوژیکی تالاب گاوخونی

تالاب گاوخونی به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره، میزبان گونه‌های متنوع جانوری و گیاهی است و نقش مهمی در تنظیم جریان‌های آب، کنترل گرد و غبار و حفظ تنوع زیستی منطقه دارد. حضور پرندگان مهاجر همچون درنای سیبری و قوهای فلامینگو و پوشش گیاهی خاص، ارزش اکولوژیکی بالایی به این تالاب داده است. رطوبت تالاب همچنین با حفظ کیفیت هوا و خاک منطقه ارتباط مستقیم دارد.

فعالیت معدن پتاس؛ عامل تشدید بحران‌ها

اخیراً فعالیت یک معدن پتاس در کمتر از ۱۳ کیلومتری تالاب، بدون انجام مطالعات جامع زیست‌محیطی و بدون استعلام از سازمان حفاظت محیط زیست، موجب برداشت آب‌های زیرزمینی منطقه و استفاده از روش تبخیری برای استخراج پتاس شده است. این روش با ایجاد کانال‌های زهکشی و حوضچه‌های تبخیری، آب زیرسطحی را کاهش داده و رطوبت باقی‌مانده در بستر تالاب را از بین می‌برد. نتیجه این فرآیند، آزادسازی ذرات گرد و غبار آلوده به فلزات سنگین است که سلامت اکوسیستم و ساکنان اطراف را تهدید می‌کند.

یافته‌های علمی درباره آلودگی فلزات سنگین در تالاب

مطالعات دانشگاه اصفهان نشان داده است که غلظت فلزات سنگین در رسوبات تالاب گاوخونی تا هزار برابر حد مجاز و در برخی موارد ۷۰۰ برابر بیش از استانداردهای زیست‌محیطی است. این فلزات سنگین در اثر خشک شدن بستر تالاب و برداشت آب‌های زیرزمینی، با وزش باد به محیط پخش شده‌اند و می‌توانند باعث افزایش بیماری‌های جدی مانند سرطان در جوامع محلی شوند. حفظ حتی اندک رطوبت باقیمانده در تالاب برای جلوگیری از تشدید وضعیت ضروری است.

واکنش مجلس و مسئولان؛ توقف موقت فعالیت معدن

نمایندگان مجلس مردم اصفهان با تأکید بر اینکه تالاب گاوخونی تاب تحمل خطرات زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌های معدنی را ندارد، خواستار توقف کامل معدن پتاس شدند. مدیرکل حفاظت محیط زیست استان نیز اعلام کرد فعالیت معدن به علت نبود مطالعات کافی و نگرانی از آسیب به اکوسیستم تالاب به صورت موقت متوقف شده است. با این حال پیگیری‌ها برای توقف قطعی و انجام مطالعات تکمیلی ادامه دارد تا از خسارات بیشتر جلوگیری شود.

مشکلات قانونی و خلاهای نظارتی

یکی از ریشه‌های این بحران، نقص قانونی است؛ بر اساس ماده ۲۴ قانون معادن، فعالیت‌های معدنی خارج از مناطق حفاظت‌شده بدون نیاز به استعلام محیط زیست مجوز گرفته‌اند. این خلا منجر به صدور مجوز بدون ارزیابی زیست‌محیطی و تداوم فعالیت‌هایی شده که آسیب‌های جبران‌ناپذیری به تالاب وارد می‌کنند. پیشنهاد اصلاح این قانون برای الزام استعلامات محیط زیستی و جلوگیری از بروز بحران‌های مشابه ضروری است.

پیامدهای زیست‌محیطی و بهداشتی استخراج پتاس

عملیات معدن در سطحی که انجام شده، باعث افت سطح ایستابی آب‌های زیرزمینی و از بین رفتن چسبندگی رسوبات تالاب شده است. این وضعیت که مشابه وضعیت معدن نمک در دریاچه نمک خارا است، کانون تولید گرد و غبار آلوده را تشدید نموده که پیامدهای خطرناکی برای سلامت ساکنین و محیط زیست دارد. فعالیت‌های تبخیری هم میزان تبخیر را افزایش داده و پایدار ماندن تالاب را تهدید می‌کند.

ضرورت مدیریت علمی و مشارکت همگانی

برای احیای تالاب گاوخونی، لازم است مدیریت یکپارچه منابع آبی، اصلاح قوانین، اجرای مطالعات علمی جامع و اعمال نظارت‌های مستمر انجام شود. به‌کارگیری فناوری‌های نوین در مدیریت کشاورزی و آب، کاهش برداشت‌های غیرقانونی و ترویج مشارکت مردمی و کارشناسان بین‌المللی از ارکان موفقیت طرح‌ها خواهند بود. بدون همکاری نهادها و مردم، حفاظت پایدار از تالاب میسر نخواهد بود.

چشم‌انداز حفاظت تالاب گاوخونی

تالاب گاوخونی سرمایه‌ای طبیعی و ذخیره‌گاه زیست‌کره است که حفظ آن نیازمند عزم ملی، تغییر نگرش‌ها و اصلاح سیاست‌های مدیریتی است. توقف کامل معدن پتاس، اجرای مصوبات مجلس و مطالعات علمی مستمر، می‌توانند سد محکمی در برابر تخریب بیشتر باشند. این تالاب نه تنها ستون توازن اکولوژیکی منطقه است، بلکه کلید توسعه پایدار، حفظ سلامت مردم و تضمین بقای گونه‌های منحصربه‌فرد خواهد بود.

تالاب گاوخونی در اثر خشکی و فعالیت‌های معدنی از جمله استخراج پتاس در معرض تهدید شدید قرار دارد. ممانعت موقتی از فعالیت معدن و تلاش‌های مستمر برای احیای تالاب، گامی حیاتی است. اجرای کامل برنامه‌های احیا، اصلاح قوانین و ایجاد مشارکت علمی و مردمی، راهکار کلیدی برای حفظ این اکوسیستم حیاتی و جلوگیری از پیامدهای جبران‌ناپذیر زیست‌محیطی و انسانی خواهد بود. حفاظت از تالاب گاوخونی، حفاظت از آینده‌ای پایدار برای منطقه و فراتر از آن است.