روزی روزگاری اصفهان / قدم پانزدهم

تالار طویله، طویله ای که کاخ شد!

از خیابان استانداری برای ورود به میدان نقش جهان چند مسیر دسترسی هست که یکی از آنها گذر سعدی است. راهرویی که در زمان صفوی به عنوان ورودی حرمسرا شناخته می شده و ایست بازرسی های متعددی داشته است. در ضلع شمالی این گذرگاه از ابتدای خیابان استانداری تا بدنه غربی میدان نقش جهان در روزگار دور، باغ و کاخی وجود داشته به نام باغ تالارِ طویله. یعنی درست جایی که امروزه کلانتری و عمارت سعدی و یک دبیرستان واقع شده است. اسب در دنیای قدیم نقش حیاتی در زندگی مردم و حکومت ها داشته است.

به گزارش سرویس میراث پایگاه خبری سپاهان خبر; چیزی شبیه نقش وسایل نقلیه امروزی. هرچه اسب نژاده تر و اصیل تر، قابل افتخار تر. پادشاهان صفوی عادت داشتند، اسب های نژاده خود را با زیباترین زین و یراق در روزهایی که سفیران خارجی به عالی قاپو می آمده اند، در مسیر حرکت آنها قرار داده و به آن تفاخر کنند. بر همین اساس طویله یا اصطبل سلطنتی زیر سایه عالی قاپو بنا شده بوده. اما در دوره شاه صفی جانشین شاه عباس اول، تصمیم به ساخت یک تالار ستون دار در محوطه این اصطبل گرفته می شود.

بدین ترتیب تالار و باغی زیبا در همسایگی عالی قاپو متولد می شود که نامش را از کاربری قبلی آن یعنی طویله می گیرد. انگلبرت کمپفر سفرنامه نویس آلمانی، در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی، علت نامگذاری این عمارت را اینطور شرح داده:« اسم طویله از آنجا آمده که روزگاری اسبهایی را که باید همواره برای سواری شاه آماده داشت در اینجا نگاه می داشته اند. اما فعلا اصطبل را به آن طرف حرمسرا انتقال داده اند(محل کنونی خیابان باغ گلدسته) تا بتوان این فضا را به باغی زیبا که زینت اصلی آن کاخ طویله و فواره هاست تبدیل کرد».

کمپفر سپس توصیف دقیقی از کاخ طویله گزارش می کند:«… این کاخ دارای تالاری است با چهار ستون هشت ضلعی که پیش آمدگی مسطح لبه بام را نگاه داشته است…در وسط یک حوض مرمری بزرگ چهارگوش است که در آن آب از فواره های بسیاری بالا می زند. روی آن شمعدان بلوری آویخته است که هدیه شهر ونیز است به حضور شاه.در طرف پشت سرپوشیده، ایوان بسیار مزینی است که در شرفیابی ها تخت شاه را آنجا قرار می دهند. همه جا را با گشاده دستی فراوان به طلا و آیینه آراسته اند.

درجشنها از فضای جلوی ایوان نیز استفاده می کنند تا تنگی فضای تالار را جبران کرده باشند. بدین منظور آنرا با فرشهای ارغوانی مفروش می کنند در حالی که برای جلوگیری از تابش خورشید پارچه ای را به عنوان سایه بان به کار می برند». این شاید جزو اولین نمونه کاخ های ستون داری بود که در اصفهان عصر صفوی تنها با ۴ ستون ساخته شد و راه را برای ساختن تالار های عظیم ستون دار دیگر نظیر چهلستون و تالار عالی قاپو باز کرد.

ژان شاردن سفرنامه نویس فرانسوی هم در همین دوران از این کاخ دیدن کرده و به آخور اسبها اشاره می کند:«…در طول خیابان وسطی مقابل تالار از دو طرف، دو ردیف آخور از سنگ و گچ بسته اند و در میان هر آخور ده یا دوازده ذراع فاصله است. در موقع جشن‌ها و پذیرایی سفرا بهترین اسب‌های سلطنتی را برون می‌آورند و زین و یراق‌های طلا و جواهرنشان به آنها می‌زنند و زین‌ها را از پارچه‌های جواهرنشان می‌‌پوشانند و معمولا عده آنها از دوازده تا پانزده بیش نیست ولی در اعیاد و جشن‌ها و هنگام پذیرایی سفرا و میهمانان محترم بر عده اسب‌ها می‌افزایند و مدعوین را از میان آنها می‌گذرانند و آلات و اسباب طویله، مانند زنجیر و میخ و سطل و قشو و چکش و غیره را که از طلای خالص ساخته اند، پهلوی هر اسب جا‌می‌دهند».

شاردن همچنین کاخ طویله را با جزئیات بیشتری تصویر می کند:«…این تالار طویله… را تماما از چوب ساخته‌اند و بام آن مسطح است و طاق آن را به خاتم‌کاری مزین کرده‌اند و روی ستون‌های چوبی قرار گرفته که منقّش و مذهّب است و به سه تالار تقسیم می‌شود که از یکدیگر به وسیله طارمی چوبی جدا می‌شود. تالار وسط مرتفع است». اتاقی به نام مروارید در پشت کاخ طویله بوده که امروزه حدود خیابان استانداری می شود.

محمد مهدی اصفهانی در عصر قاجار نوشته:«…تمام آن تذهیب و زرنشان که مثل آن کمتر نشان داده اند و کمال تعریف را دارد». البته در این دوره، کاخ و باغ طویله رو به فراموش گذاشته بود و محمد مهدی نوشته:«تالار آن چندان تعریفی ندارد چون که آنجا محل بستن اسبان خاصه بوده و پادشاه برای دیدن و نظاره اسبان بدانجا می‌آمده و قدری می‌نشسته است؛ لهذا چندان اهتمامی در وضع بنا و اساس عالی ننموده است».

شاید همین بی توجهی به تالار باعث شد که در اواخر دوره حکومت ظل السطان، هنگامی که زمین های دولتی را به اشخاص واگذار می کردند، تالار طویله که به مرور توسط بانوی عظما، خواهر ظل السطان تخریب شده بود و مصالحش برای ساخت باغ دستگرد مصرف شده بود، در اختیار شخصی به نام نظام السلام قرار گرفت و هرچه از آن مانده بود تخریب شد.

بدین ترتیب تالاری که محل تاجگذاری شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی بود برای همیشه از تاریخ اصفهان و ایران حذف شد. بطوریکه روزنامه «راه نجات» مورخ ۸ شهریور سال ۱۲۹۹ اینگونه در سوگ آثارتاریخی ویران شده اصفهان ناله سرداد:«کو عمارات با عظمت تاریخی؟هفت دست کجاست؟ کجاست عمارت با شکوه آیینه خانه؟ چه شد عمارت زیبای نمکدان؟ عمارت خورشید، تالار طویله، باغ قوشخانه و باغ های عالی چهارباغ…به کجا رفت؟ افسوس که چند قطره از دریا و چند قطعه از این عمارات تاریخی باقی مانده …».