پیامدهای گسترده زیست‌محیطی گریبان‌گیر استان اصفهان می‌شود

بحران خشکسالی تالاب بین‌المللی گاوخونی

تالاب گاوخونی، یکی از بزرگترین اکوسیستم‌های آبی مرکزی ایران، اکنون به نماد بی‌توجهی به محیط زیست تبدیل شده است. براساس آخرین گزارش اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان، این تالاب که روزگاری مأمن گونه‌های متنوعی از ماهی، پرندگان مهاجر و پستانداران بود، اکنون به طور کامل خشک شده و به کانون اصلی گرد و غبار در منطقه مرکزی ایران تبدیل شده است.

وضعیت کنونی تالاب گاوخونی

به گزارش سپاهان خبر; میزان ورودی آب به تالاب در حال حاضر به شدت کاهش یافته است. تنها ۴۰ تا ۵۰ لیتر در ثانیه آب از طریق ایستگاه شاخ کنار وارد تالاب می‌شود که معادل کمتر از ۰.۰۱ مترمکعب در ثانیه است. این مقدار بسیار کمتر از حقابه قانونی سالانه ۱۷۶ میلیون مترمکعب است که برای حفظ اکوسیستم تالاب ضروری است. این کاهش شدید آب ورودی باعث شده است که تالاب به طور کامل خشک شود.

پیامدهای آلودگی هوا و گرد و غبار

خشکی تالاب گاوخونی باعث افزایش چشمگیر گرد و غبار در استان اصفهان شده است. طی تابستان ۱۴۰۴، استان اصفهان ۵۳ روز هوای ناسالم را تجربه کرد که بخش عمده‌ای از آن ناشی از فعال شدن کانون‌های گرد و غبار در بستر خشک‌شده گاوخونی و زاینده‌رود بود. کارشناسان هشدار می‌دهند که گرد و غبار ناشی از این تالاب می‌تواند تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری، شامل استان‌های اصفهان، یزد، قم، سمنان و حتی تهران را تحت تأثیر قرار دهد.

ریشه‌های بحران: عوامل انسانی و طبیعی

خشکی تالاب گاوخونی نتیجه ترکیبی از عوامل انسانی و طبیعی است. از یک سو، وزارت نیرو در سال آبی جاری هیچ رهاسازی موثری برای تالاب انجام نداده است و حقابه محیط زیستی آن تأمین نشده است. همچنین بارگذاری صنعتی بی‌رویه در حوضه آبریز زاینده‌رود، با وجود ۳۶۰ واحد صنعتی بزرگ که ۸۵ درصد آب استان را مصرف می‌کنند، باعث کاهش دسترسی تالاب به منابع آبی شده است. از سوی دیگر، کاهش ۴۰ درصدی بارندگی و افزایش دمای منطقه به میزان ۲.۵ درجه سانتیگراد، تبخیر آب را تا ۳۰ درصد افزایش داده و شرایط طبیعی تالاب را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.

پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی خشکی تالاب

خشکی تالاب گاوخونی پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی گسترده‌ای دارد. از نظر زیست‌محیطی، ۷۰ درصد از ۲۲۹ گونه جانوری شناسایی‌شده در حوضه زاینده‌رود در معرض تهدید قرار گرفته‌اند و نرخ فرونشست زمین در دشت اصفهان-برخوار به ۱۸ سانتیمتر در سال رسیده است که بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است. از نظر اقتصادی، خسارت مستقیم گرد و غبار به بخش کشاورزی استان اصفهان در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۵۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است و نرخ مهاجرت از مناطق شرقی استان مانند ورزنه و اردستان طی پنج سال گذشته ۳۵ درصد افزایش یافته است.

دیدگاه‌ها و مواضع مختلف درباره بحران

وزارت نیرو اعلام کرده است که حقابه محیط زیستی را متناسب با بارش و ذخایر سد زاینده‌رود رهاسازی می‌کند، که در حال حاضر حدود ۴۵۰ میلیون مترمکعب است. در مقابل، تشکل‌های دانشجویی و محیط زیستی هشدار داده‌اند که احیای تالاب نیازمند کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب صنعتی و بازنگری در الگوی کشت است. همچنین گزارش کنوانسیون رامسر در سال ۲۰۲۵ ایران را به دلیل نقض تعهدات بین‌المللی در حفظ تالاب‌ها تحت بررسی قرار داده است.

راهکارهای پیشنهادی برای احیای تالاب گاوخونی

برای مقابله با بحران، کارشناسان پیشنهاد تشکیل کارگروه ویژه‌ای با حضور نمایندگان وزارت نیرو، سازمان محیط زیست، تشکل‌های مردمی و دانشگاهیان را داده‌اند تا برنامه عملیاتی احیا تدوین شود. همچنین اجرای سند همکاری‌های بین‌استانی برای مدیریت منابع آبی مشترک و توسعه فناوری‌های نوین مانند تصفیه پساب و آبخیزداری می‌تواند به افزایش منابع آب و کاهش تبخیر کمک کند.

چشم‌انداز و سناریوهای آینده تالاب گاوخونی

بر اساس مدل‌سازی‌های دانشگاه اصفهان، اگر تا پایان سال ۱۴۰۵ حداقل ۵۰ میلیون مترمکعب آب به تالاب نرسد، فرآیند بیابان‌زایی تالاب غیرقابل بازگشت خواهد بود. سناریوهای محتمل شامل تداوم وضع موجود با احتمال ۶۰ درصد که منجر به تبدیل گاوخونی به کویر نمکی و مهاجرت گسترده می‌شود، اجرای طرح‌های احیا با احتمال ۳۰ درصد که می‌تواند بازگشت بخشی از حیات وحش را به دنبال داشته باشد، و تشدید بحران با احتمال ۱۰ درصد که باعث گسترش طوفان‌های نمکی در کلانشهرها خواهد شد.

خشکی تالاب گاوخونی یک بحران ملی و منطقه‌ای است که نیازمند عزم جدی و مدیریت یکپارچه است. تجربه موفق احیای دریاچه ارومیه نشان داده است که با همکاری همه‌جانبه و برنامه‌ریزی دقیق می‌توان به بازگرداندن حیات به تالاب‌ها امیدوار بود. اکنون زمان اقدام فوری برای جلوگیری از تبدیل گاوخونی به یک کانون بیابانی و تهدید سلامت و معیشت میلیون‌ها نفر است.