روزی روزگاری اصفهان / قدم سیزدهم

از باغ صفوی تا پایانه اتوبوسرانی

تا همین چند دهه پیش نام باقوشخانه نشان دهنده یکی از دورترین ایستگاه های اتوبوس های شهری اصفهان بود. جایی که یک ترمینال یا پایانه اتوبوس رانی، انتهای شمالی شهر اصفهان را نشان می داد. امروزه با گسترش شهر اصفهان، ترمینال باقوشخانه تبدیل به یک ایستگاه بزرگ درون شهری شده اما از دوره صفوی تا چند دهه قبل، باقوشخانه یا باغ قوشخانه واقعاً منزلگاه اول قبل از ورود به اصفهان بود.

به گزارش پایگاه خبری سپاهان خبر; در قدیم که شهر اصفهان دیوار مستحکم و دروازه های متعددی داشت، دروازه طوقچی شمالی ترین دروازه این شهر محسوب می شد. دروازه طوقچی در حوالی میدان قدس امروزی در کنار چشمه انجیری یا چشمه نیلی گر قرار داشت. از این دروازه تا مکان امروزی ترمینال باقوشخانه، خیابانی به سبک چهارباغ عباسی ساخته شده بود که باغ ها و مساجد و تکایای زیادی در اطرافش به چشم می خورد. کتاب مرات البلدان ناصری این چهارباغ را توصیف کرده:«در بیرون از دروازه طوقچی اصفهان، خیابانی است معروف به چهارباغ که نادراً درخت در این خیابان دیده می شود.

در وسط خیابان، حوضی است و در یک طرف خیابان محاذی(روبه رو) این حوض سردرباغ معروف به باغ قوشخانه است. محاذی حوض مزبور مقابل سردر باغ قوشخانه مسجد قدیمی است که عمده بنا و عمارت آن باقی و از ابنیه عالیه و مساجد معتبره بوده و معروف به مسجد… عمرعبدالعزیز خلیفه اموی است». از این مسجد تاریخی که به مسجد ابوسعید بهادرخان، آخرین ایلخان مغول و همچنین مسجد باباسوخته هم مشهور است امروزه تنها مناره بلند بالایش باقی مانده است. پایانه باقوشخانه دقیقاً روبه روی این مسجد واقع شده و آنرا از نظر پنهان کرده است.

اما در گذشته های نه چندان دور که نه از این پایانه خبری بوده و نه خیابان لاله، مسجد درست روبه روی سردر باغ قوشخانه دیده می شده است. باغی که اکنون به صورت پارک لاله به حیاتش ادامه می دهد. ژان شاردن سفرنامه نویس صفوی علت نام گذاری این باغ را نگهداری پرندگان شکاری سلطنتی می داند. قوش یا باز یا شاهین پرندگانی بودند که در مراسم شکارهای سلطنتی از آنها استفاده می شد. هرچند اصفهانی های قدیم، این نام را به شکل باقوچخونه(باقوچخانه) تلفظ می کردند.

جالب اینجاست که یوزوکچیان، یکی از سفرنامه نویسان دوره قاجار هم از جنگ قوچ ها در این باغ صحبت کرده و علت نام قوچخانه را همین مراسم نبرد قوچ های خشمگین در این باغ ذکر کرده است. جمللی کارری سفرنامه نویس ایتالیایی که در روزهای اخر حکومت شاه سلیمان صفوی در اصفهان بوده تصویر زنده ای از این باغ ترسیم کرده:«… روز پانزدهم همراه کشیشان دِیر به تماشای باغ خوشخانه(قوشخانه) که در خارج شهر واقع شده رفتیم.

شاه هنگام مسافرت تا فرا رسیدن ساعت خوش که معمولا توسط منجمان تعیین می شود در این باغ خود را مشغول می کند…این باغ از درختان میوه پر است. ولی چون درختها به همدیگر خیلی نزدیکند و نور آفتاب به اندازه کافی بدانها نمی تابد میوه هایش عالی نیست. در این باغ، چشمه ای در بستری از سنگِ تراش جاری است… در وسط باغ رواق(کاخ) مربعی وجود دارد و حوضی مرمرین کوچکی در آن تعبیه شده است. از هر طرف رواق دری به بیرون باز می شود و هرگوشه آن به اتاق کوچک هشت ضلعی گنبدداری متصل می شود. همه گنبدها با تصاویر زیبایی منقش است… در تزئین و نقاشی دیوارها و سقفها از طلا و لاجورد استفاده شده است».

باغ قوشخانه در دوره قاجار به دلیل انتقال پایتخت از اصفهان به تهران مانند سایر باغات سلطنتی از رونق افتاد. در دوره ناصرالدین شاه هرگاه، خلعت یا هدیه سلطنتی برای یکی از اعیان اصفهان از طرف شاه ارسال می شد در این باغ مراسم خلعت پوشان برای وی اجرا می گردید. روزنامه فرهنگ که در دوره ظل السلطان منتشر می شد مورخ ۱۶ جمادی الاول سال ۱۲۹۶ قمری گزارشی از یکی از برنامه های خلعت پوشان در باغ قوشخانه منتشر کرده:«۱۰ جمادی الاول محض شمول مراحم اعلیحضرت شاهنشاهی… یک توپ پالتو ترمه سفید کشمیری نظامی با علامت سردوشی از ملابس خاصه همایونی و تن پوش مبارک که به رسم خلعت به صحابت مقبرالخاقان محمد حسن خان پیشخدمت مرحمت شده بود در روز جمعه دهم وارد دارالسلطنه اصفهان شد.

(ظل السطان) با تمام لوازم تشریفات خلعت پوشان شرف اندوز باغ قوشخانه واقعه در خارج شهر شدند و افواج منتظمه و صاحب منصبان با لباس رسمی در ایاب و ذهاب، متابعت نموده، تمام اهل شهر، مردو زن، کسبه و تجار، عالم و جاهل، عالی و دانی، همگی برای تماشا و شادمانی ورود خلعت مبارک، زیاده از چهل، پنجاه هزار نفر، طرق و شوارع عام و برزن را مسدود کرده بودند». باغ قوشخانه در جریان خالصه فروشی ها یعنی واگذاری زمین های دولتی به اشخاص حقیقی، در اختیار خاندان مشیر فاطمی قرار گرفت. کوشکی در میان باغ در این زمان ساخته شد که هنوز ویرانه هایش وسط پارک لاله به چشم می خورد. هنوز هم در این پارک که یادگاری از باغ سلطنتی صفوی است، می توان درختان کهنسالی را مشاهده کرد که وقایع زیادی را در یک روزگار سپری شده به خود دیده اند.