روزی روزگاری اصفهان / قدم سیزدهم

از گورستان تا سنبلستان

امامزاده ماستی برای اکثر اصفهانی ها نام آشنایی است حتی اگر تا به حال در آنجا نذری نان و ماست هم نخورده باشند. اما این نام آشنا، یک تاریخچه عمیق و کهن همراه خود دارد که تا روزهای ابتدایی تولد شهر اصفهان ریشه دوانده است. از خیابان عبدالرزاق که به خیابان سنبلستان وارد شوید درحقیقت وارد یکی از پانزده روستای پیش از اسلام در منطقه اصفهان شده اید.

به گزارش سرویس میراث و گردشگری پایگاه خبری سپاهان خبر منطقه اصفهان پیش از اسلام دارای چند شهر مانند جی، قُه و ماربین و پانزده روستا بوده که امروزه تبدیل به محله های اصفهان شده اند. مانند روستای جوزدان و لنبان و سنبلان که شناسه این آخری، همین خیابان سنبلستان و بیمارستان امین و امامزاده درب امام یا همان امامزاده ماستی خودمان است.

روستای سنبلان تا قرن ها بعد از ورود اسلام به منطقه اصفهان نیز به همین نام وجود داشته ولی در گذر زمان به اسامی دیگری نیز مشهور بوده است. مانند چَنبلان یا چُنبلان که اصفهانی ها چُلمون تلفظ می کنند. این اسامی در گذر زمان به جمیلان هم تبدیل شده و امروزه عمارت تاریخی مخروبه ای به نام قصر جمیلان در همین محله شناخته می شود.

این محله دارای یکی از قدیمی ترین گورستان های اصفهان هم بوده که بنا بر گزارش شاهدین عینی در دوره قاجار به شیوه گورخمره در آن تدفین انجام می شده است. امروزه می دانیم که گورخمره ها یکی از شناسه های اصلی دوره اشکانی هستند. بنابراین می توان اینطور نتیجه گیری کرد که سکونت در روستاهایی که امروزه قلب شهر اصفهان هستند، دست کم از دوره اشکانی وجود داشته است.

میرزا حسین خان تحویلدار که در دوره ناصرالدین شاه از اصفهان دیدار کرده از یک راهروی زیرزمینی در این قبرستان صحبت کرده است: «قبرستان چلمان وسط معموره شهر و تقریبا چهل هزار ذرع مربع عرصه آن و بسیار کهنه و قدیمی… از قدیم درب زیر نقبی در این قبرستان پیدا شده که همه ولایات معروف است نقب هولناکی است که آخرش را کسی ندیده درش الآن معلوم است.

الواط رشید با دلِ هر عصری با شمع و چراغ قدری از آن را رفته و دیده اند از بعضی آنها شنیده شد که هر چهارصد پانصد قدم که رفته اند چهار طاقی پیدا شده به چهار سمت راه داشته و باز به همین قسم از هر راهی رفته اند به چهار طاقی دیگر رسیده اند و غالب آنها بیش از دو چهار طاقی پیش رفتشان نشده و هواش دم پیدا کرده و نفسهاشان را تنگ نموده».

این قبرستان کهنسال تا ابتدای دوره پهلوی وجود داشت اما از سال ۱۳۱۱ خورشیدی تصمیم گرفتند بیمارستانی بر روی آن بسازند. بانی این کار میرزا حبیب الله امین التجار بود. روزنامه اخگر در شماره ۳۰ تیر ۱۳۱۱ به مشکلات ساخت این بنا در قبرستان تاریخی اشاره کرده:«… شاید خیال کنید که قبرستان چنبلان جای هموار و زمین مستعدی بود که ممکن بود فورا آنرا صاف و به باغ و بوستان و مریض خانه اش تبدیل نمود.

خیر این قبرستان که یکی از قدیمی ترین قبرستان های اصفهان بود، و کلیه مساحت آنرا شصت و چند جریب زمین تشکیل می داد به قدر پستی و بلندی و به عبارت دیگر دره و ماهور داشت که راستی عقل باور نمی کرد احدی به تسطیح آن موفقیت حاصل نماید. وانگهی بر فرض موفقیت تازه آبی نداشت که بتوان از یک چنین زمین وسیعی استفاده کرد… با پرداخت مبلغ سنگینی از نهر بیدآباد جویی به طرف قبرستان کشیده(توسط برادران امین) …در فاصله چندین ماه آن پستی و بلندی های مهیب را، که عموما تا چند سال قبل مکمن دزدان و پناهگاه اشرار بود همواره و سپس اراضی حاصله را به سه قسمت منقسم نمودند….

امروز شما وقتی وارد این قبرستان مخوف و مهیب دیروزی می شوید دفعتا چشم شما به یک باغ و بوستان مصفایی می افتد که حقا رشک روضه رضوان است». ریشه نام سنبلستان هم به همین باغ و بوستانی برمی گردد که برای مدتی تفریحگاه اصفهانی شده بود.گورستان تبدیل به بیمارستان و باغ و بوستان شد اما امامزاده درب امام که بخشی از آن محوطه تاریخی بود به حیاتش تا امروزه ادامه داده است.

امامزاده درب امام که محل دفن دو تن از نوادگان امام معصوم است در گذر تاریخ همیشه مورد توجه حاکمان اصفهان بوده است. آثاری از دوره جهانشاه قراقویونلو و دوره صفوی در این امامزاده به چشم می خورد که نشانگر اهمیت آن در ادوار مختلف بوده است. یک پنجره گچبری با شیشه های الوان امروزه در موزه چهلستون قرار دارد که مربوط به همین امامزاده بوده است.

ژان شاردن سفرنامه نویس عصر صفوی از زیبایی های درب امام در میان باغ های با صفا صحبت می کند و از توجه مردم و پادشاهان صفوی به این مجموعه خبر می دهد. تا آنجا که وقتی جسد شاه طهماسب اول توسط ازبک ها در حرم امام رضا نبش قبر شد، توسط یک اصفهانی به درب امام منتقل گردید و قبل از اعزام به کربلا مدتی در سردابه این امامزاده به صورت امانت دفن شد.

در عصر صفوی یکی از دو امامزاده مدفون در این مجموعه به نام زین العابدین دارای اهمیت زیادی شد و این محله کم کم به محله امام سید الساجدین(درب امام) شهرت یافت. شجره نامه خاندان امامی های اصفهان به این شخصیت متصل می شود. امامزاده دیگر مدفون در این مکان، شخصی به نام ابراهیم بَطحانی از نوادگان امام حسن مجتبی است و برخلاف فرهنگ عامه که دو برادر را در اینجا دفن شده می دانند، با فاصله چند قرن زودتر از جناب زین العابدین در این مکان دفن شده است.